آب سیاه یا گلوکوم بیماری است که می تواند باعث آسیب رسیدن به عصب بینایی و در نهایت کوری شود. این بیماری در آغاز هیچگونه علائمی ندارد ولیکن می تواند در طول چند سال سبب کاهش بینایی و در نتیجه کوری شود. درمان زودرس می تواند از پیشرفت بیماری و کاهش دید بیمار جلوگیری کند.
عصب بینایی که از بیشتر از یک میلیون رشته عصبی تشکیل شده است، به صورت دسته ای از رشته ها درآمده است و این عصب شبکیه (پرده نازک حساس به نور در قسمت عقب کره چشم) را به مغز متصل می کند. عصب بینایی سالم و بدون نقص برای داشتن دید خوب بسیار لازم و ضروری است.
فشار چشم که فشار داخلی چشم نیز گفته می شود، بافت درونی چشم می باشد که با تعادل بین تولید و زهکشی مایع روشن داخل چشم تعیین می شود. تغییرات جزئی در فشار چشم در تغییر فصل ها و در طول شبانه روز طبیعی هستند ولیکن میزان آن بسیار اهمیت دارد. تغییرات در فشار داخل چشم، ممکن است ناشی از مشکلات تشریحی و یا التهاب چشم بعد از آسیب یا عفونت و یا عوامل ژنتیکی و حتی از استفاده از دارو باشد.
تاثیر گلوکوم بر عصب بینایی
در افراد بسیاری افزایش فشار داخل چشم باعث ایجاد آب سیاه می شود. در قسمت جلوی چشم فضایی وجود دارد که به آن "اتاق قدامی" گفته می شود. مایع شفافی همیشه وارد این فضا شده و از آن خارج می شود و وظیفه آن تغذیه بافت های مجاور می باشد. به محلی که مایع از اتاق قدامی خارج می شود، در اصطلاح "زاویه" می گویند که قسمت تلاقی قرنیه و عنبیه است. هنگامی که مایع به زاویه می رسد به وسیله یک شبکه اسفنجی شکل همانند یک سیستم زه کشی از چشم خارج می شود.
آب سیاه یا گلوکوم زاویه باز از این رو به نام خوانده می شود که زاویه ای که مایع از آن خارج می شود "باز" است. با این وجود به دلایلی سرعت حرکت مایع از خلال شبکه تخلیه پایین است. پایین بودن سرعت حرکت مایع باعث تجمع آن و بالا رفتن فشار داخل چشم می شود و این امر می تواند سبب آسیب دیدن عصب بینایی و کاهش دید شود، مگر آنکه فشار چشم پایین آورده شود.
چه افرادی در خطر ابتلا به آب سیاه یا گلوکوم هستند؟
چنانچه هر یک از موارد ذیل برایتان پیش آمده حتماً با متخصص چشم پزشک خود مشورت کرده و ویزیت شوید تا اگر خطری بود به موقع از بروز آب سیاه یا گلوکوم جلوگیری نمایید:
- افراد بالای 40 سال به ویژه خانم ها
- سابقه یکی از افراد خانواده به آب سیاه یا گلوکوم
- سابقه ضربه شدید به چشم
- مصرف طولانی مدت قطره های کورتون چشمی همانند بتامتازون، دگزامتازون، پردنیزولون، هیدروکورتیزون
- شماره بالای عینک هم دوربینی شدید و هم نزدیک بینی شدید
- ابتلا به بیماری قند یا فشار خون بالا
علائم بیماری گلوکوم چیست؟
آب سیاه یا گلوکوم زاویه باز در اوایل علامت خاصی ندارد و دید حالت طبیعی دارد، همچنین دردی وجود ندارد. با ادامه پیدا کردن بیماری، بیمار متوجه می شود که هرچقدر اشیایی را که جلویش قرار دارند خوب می بیند ولیکن اشیایی را که در کنار آنها قرار داشته اند و باید از گوشه چشم به آنها نگاه کند به خوبی نمی بیند.
بیمار مبتلا به گلوکوم در صورت عدم درمان ممکن است ناگهان متوجه شود که "دید کناری" ندارد. درست همانند این است که از درون لوله ای به اطراف می نگرد. ادامه پیدا کردن بیماری ممکن است سبب از بین رفتن باقی دید حتی در مرکز شود و بیمار به طور کل بینایی خود را از دست بدهد و کور شود.
تشخیص بیماری گلوکوم
بسیاری تصور می کنند که چنانچه مبتلا به آب سیاه هستند که فشار چشمشان بالا باشد ولیکن همیشه اینگونه نیست. فشار بالای چشم خطر ابتلا به گلوکوم را افزایش می دهد. بالا بودن فشار چشم لزوماً به معنای ابتلا به گلوکوم نیست.
ابتلا یا عدم ابتلا به گلوکوم بر اثر بالا بودن فشار چشم بستگی به میزان تحمل عصب بینایی در برابر فشار بالای چشم دارد و این مقدار در افراد مختلف، متفاوت می باشد. گرچه فشار طبیعی معمولاً بین 12 الی 21 میلیمتر جیوه است، اما حتی در این فشار هم ممکن است فردی به آب سیاه مبتلا باشد. این موضوع نشان می دهد که معاینه چشم بسیار مهم و با اهمیت است.
چشم پزشک برای تشخیص آب سیاه یا گلوکوم چه اقداماتی انجام می دهد؟
میزان بینایی (Visual Acuity) : در این تست که با استفاده از چارت های بینایی انجام می شود بینایی بیمار در فاصله زمانی های متفاوت مشخص می شود.
میدان دید : در این تست دید کناری (محیطی) بیمار اندازه گیری می شود. با توجه به اینکه از دست دادن دید کناری یکی از علائم گلوکوم می باشد این تست به تشخیص انواع بیماری کمک می کند.
اتساع مردمک : در این تست با استفاده از قطره مردمک چشم بیمار متسع می شود و به این ترتیب چشم پزشک دید بهتری برای معاینه عصب بینایی پیدا می کند. بعد از معاینه ممکن است که دید نزدیک تا چند ساعت تار باشد بنابراین جای هیچ نگرانی نیست.
تونومتری: در این تست مایع داخل چشم اندازه گیری می شود.
درمان آب سیاه یا گلوکوم
گرچه که آب سیاه درمان قطعی ندارد ولیکن درمان های رایج بیماری را کنترل می کنند و این امر تائیدی بر اهمیت تشخیص و درمان زودرس است. بیشتر چشم پزشکان گلوکومی را که تازه تشخیص داده شده است با دارو درمان می کنند اما تحقیقات جدید نشان داده است که جراحی با لیزر، جایگزینی مطمئن و موثر است.
درمان دارویی: بیشترین و شایع ترین نوع درمان زودرس گلوکوم درمان دارویی است. داروهای آب سیاه به صورت قطره های چشمی و قرص تجویز می شوند. این داروها به دو شکل باعث کاهش فشار داخل چشم می شوند. برخی باعث کاهش تولید مایع در چشم شده و برخی به تخلیه بیشتر مایع از چشم کمک می کنند. داروهای ضد آب سیاه امکان دارد تا چند نوبت در روز تجویز شوند. در اکثر بیماران عوارضی رخ نمی دهد، اما در برخی از آنها این داروها امکان دارد باعث سردرد شود و یا بر روی اعضای دیگر بدن تاثیر بگذارد. قطره ها ممکن است سبب سوزش و قرمزی چشم شوند. داروهای ضد گلوکوم تا زمانی که فشار داخلی چشم را کنترل می کنند باید مصرف شوند. از آنجایی که آب سیاه معمولاً علائمی ندارد، بیماران بسیاری داروها را قطع می کنند و یا فراموش می کنند مصرف کنند، ولیکن به یاد داشته باشید اگر جلوگیری و کنترل نشود ممکن است بینایی بیمار را از از بین ببرد.
جراحی با لیزر: جراحی با لیزر به تخلیه مایع از درون چشم کمک شایانی می کند. گرچه از این روش می توان در هر زمانی استفاده کرد اما معمولاً بعد از آزمایش درمان دارویی به کار گرفته می شود. در بسیاری از موارد گلوکوم، بیمار باید بعد از جراحی نیز دارو مصرف نماید.
روش های جراحی رایج
در جراحی گلوکوم، هدف از ایجاد محل خروج جدیدی برای مایع داخل چشم است. هرچند چشم پزشک در هر زمانی ممکن است تصمیم به جراحی بگیرد اما معمولاً این کار را بعد از شکست درمان دارویی و جراحی لیزری انجام می دهد. جراحی در کلینیک چشم پزشکی یا بیمارستان صورت می گیرد. قبل از جراحی به بیمار داروهایی برای آرام شدن داده می شود و بعد از آن چشم به وسیله تزریق بی حسی به نواحی آن، بی حس می شود. جراح قطعه کوچکی از بافت سفیدی چشم (صلبیه) را بر می دارد و این امر باعث به وجود آمدن کانال کوچکی برای عبور مایع درون چشم می شود. بعد از آن قسمت سفید چشم که برداشته شده است با لایه شفاف و نازکی از ملتحمه پوشانده می شود. مایع از مجرای ایجاد شده و از زیر ملتحمه ای که روی آن را پوشانده عبور کرده و از چشم خارج می شود.
بیمار تا چند هفته بعد از جراحی باید از قطره های آنتی بیوتیک و ضد التهاب برای جلوگیری از عفونت و تورم استفاده نماید. نکته قابل توجه این است که این قطره ها با داروهایی که بیمار برای درمان و کنترل گلوکوم مصرف می کرده است، متفاوت است. همچنین بیمار باید چند هفته اول بعد از جراحی مرتب ویزیت شود.
در برخی از بیماران جراحی حدود 80 الی 90 درصد در کاهش فشار موثر می باشد. با این وجود چنانچه مجرای به وجود آمده طی جراحی، مسدود شود، ممکن است به جراحی دیگری نیاز شود. در صورتی که بیمار قبلاً تحت جراحی چشمی (نظیر جراحی کاتاراکت) قرار نگرفته باشد جراحی گلوکوم بهترین اثر را دارد.
باید در ذهنتان باشد که با اینکه جراحی گلوکوم باقیمانده دید بیمار را حفظ می کند اما سبب بهتر شدن دید نخواهد شد. در واقع، دید بیمار ممکن است به خوبی دید قبل از جراحی نباشد، هرچند که در صورت انجام ندادن جراحی در طولانی مدت بیمار ممکن است دید خود را به صورت کامل از دست بدهد.
جراحی آب سیاه هم مثل هر جراحی دیگری ممکن است عوارضی را به همراه داشته باشد. این عوارض عبارتند از: آب مروارید (کاتاراکت)، مشکلات قرنیه، التهاب یا عفونت داخل چشم و تورم عروق خونی پشت چشم. قابل ذکر است که برای هریک از موارد گفته شده درمان های قطعی و موثری وجود دارد.
انواع دیگر آب سیاه یا گلوکوم
گرچه که گلوکوم زاویه باز شایع ترین نوع این بیماری است، اما آب سیاه یا گلوکوم انواع دیگری نیز دارد.
در گلوکوم با فشار طبیعی یا پایین، عصب بینایی از کار افتاده و دید کناری به شکل غیر منتظره ای محدود می شود. برای درمان این بیماران از همان روش های درمان گلوکوم زاویه باز استفاده می شود. در گلوکوم زاویه بسته مایعی که در قسمت جلوی چشم قرار دارد به علت مسدود شدن زاویه به وسیله قسمتی از عنبیه (قسمت رنگی چشم) راهی به زاویه نداشته و نمی تواند از چشم خارج شود. در این بیماران یک افزایش ناگهانی در فشار چشم دیده می شود. علائم این نوع گلوکوم شامل درد بسیار شدید و تهوع و همچنین قرمزی چشم و تاری دید است. گلوکوم زاویه بسته یک مورد اورژانس است و بیمار باید در اسرع وقت درمان شود. در صورت عدم درمان، بیمار ممکن است ظرف 1 یا 2 روز بینایی خود را از دست بدهد. جراحی لیزری فوری به صورت معمول انسداد را برطرف می کند و بیمار را از کوری نجات می دهد.
در گلوکوم مادرزادی کودک به دلیل وجود یک نقص مادرزادی در زاویه، به گلوکوم مبتلا شده است. کودکان مبتلا معمولاً علائم ظاهری همانند چشم های کدر (Cloudy eye)، حساسیت به نور و ریزش اشک شدید دارند. درمان این نوع بیماران اغلب به صورت جراحی انجام می پذیرد چرا که داروهای ضد گلوکوم ممکن است عوارض نامشخصی بر روی کودک داشته باشند و همچنین تجویز برای آنان کار دشواری است. در صورتی که جراحی بلافاصله بعد از تشخیص صورت بگیرد، کودکان این شانس را دارند تا یک دید خوب داشته باشند.
آب سیاه یا گلوکوم ثانویه می تواند عوارض یک بیماری دیگر باشد. این نوع گلوکوم برخی اوقات ناشی از جراحی چشم یا کاتاراکت پیشرفته، آسیب های چشمی، برخی تومورهای چشمی و یا یووئیت (التهاب چشم) باشد. یکی از انواع به نام گلوکوم رنگدانه ای (Pigmentary Glaucoma) هنگامی رخ می دهد که رنگدانه به صورت فلس از عنبیه جدا شده و با انسداد شبکه خروج مایع چشمی، مانع عبور آن شوند. نوع شدیدی نیز به نام گلوکوم نئوواسکولار (Neovascular Glaucoma) مربوط دیابت مربوط می باشد. همچنین داروهای کورتیکواستروئیدی (حاوی کورتون) که در درمان التهاب چشمی و دیگر بیماری ها کاربرد دارند نیز می توانند در درصد کمی از بیماران باعث شروع گلوکوم شوند.